امیرکبیر
میرزا تقیخان فراهانی (متولد ۱۸۰۷ میلادی – درگذشتهٔ ۱۰ ژانویه ۱۸۵۲) مشهور به امیرکبیر، یکی از صدراعظمهای ایران در دوره ناصرالدینشاه قاجار بود.
اصلاحات امیرکبیر، اندکی پس از رسیدن وی به صدارت آغاز گشت و تا پایان صدارت کوتاه او ادامه یافت. مدت صدارت امیر کبیر ۳۹ ماه (۳سال و ۳ماه) بود.
کودکی
میرزا تقی فراهانی در سال ۱۸۰۷ میلادی در فراهان متولد شد. پدر وی کربلایی قربان نام داشت و آشپز قائم مقام فراهانی بود. وی در خانه قائم مقام تربیت شد و در جوانی توانست سمت منشیگری قائم مقام را به دست آورد. هزاوه؛ روستایی که در آن باید به دنبال خانه امیرکبیر گشت ، هزاوه از روستاهای فراهان اراک است که سحرگاهی امیرکبیر در یکی از خانه های آن به دنیا آمد اما در حالیکه نام امیرکبیر در سراسر عالم به گوش می رسد اثری از خانه این مرد بزرگ در روستای هزاوه نیست.
عزل
حضور امیرکبیر در دربار ناصرالدینشاه همواره مورد مخالفت تعدادی از نزدیکان شاه از جمله مهد علیا مادر شاه، اعتمادالدوله و میرزا آقاخان نوری قرار داشت؛ چنان که تلاشهای این عده سرانجام منجر به صدور حکم عزل امیرکبیر از مقام خود گردید. برخی ار درباریان که او را مخالف منافع خود میدیدند، تهمت زدند که امیرکبیر داعیه سلطنت دارد. تحریکهای مادر شاه و دیگر درباریان باعث ترس شاه شد، از این رو، حکم عزل امیرکبیر در روز ۱۹ محرم سال ۱۲۶۷ هجری قمری به وی ابلاغ شد. چهار روز پس از این، میرزا آقاخان نوری به سمت صدارت منصوب شد.
مرگ
امیرکبیر، دو روز پس از عزل به کاشان تبعید شد. اما با این وجود، مخالفان امیرکبیر در دربار، احتمال میدادند که امیرکبیر بار دیگر مورد عنایت شاه قرار گیرد و به قدرت بازگردد. بنابراین با کوشش فراوان توانستند حکم قتل وی را از ناصرالدینشاه بگیرند. سرانجام امیرکبیر در ۱۰ ژانویه ۱۸۵۲ در حمام فین کاشان به قتل رسید. جسد امیرکبیر ابتدا در کاشان دفن شد ولی چند ماه بعد با تلاش عزتالدوله، همسرش، به کربلا منتقل شد.
شمردن سرفصل اقدامات زیربنایی امیر کبیر نشان می دهد وی در بیش از 1200 روزصدارت خود بیش از 25 اقدام مهم و زیربنایی راانجام داد.
امیرکبیر مردی بود که رگهایش را در حمام فین کاشان زدند تا خون تازه بیگانه ستیزی در ایران خشکیده شود غافل از اینکه خون ریخته شده در شیارهای حمام فین، رودخانه هایی می شود برای بیرون کردن بیگانگان از ایران. توافق دو قطب استعماری با خیانت کاری داخلی ها تکمیل شد و وقتی رگهای امیر را زدند گویا چشم های ملتی که رو به روشنایی باز شده بود رو به خاموشی گرائید.
روز 18 دی ماه هر سال یادآور شهادت مرد سیاست ورز و اقتصاد دانی است که شهید راه توسعه ایران شد و به وصیت خود در کربلا و در کنار اباعبدالحسین(ع) به خاک سپرده شد.
محمد تقی در سال ۱۳۲۲هجری قمری در روستای هزاوه در دو فرسخی شمال غربی اراک به دنیا آمد و بیداری هایی که بعد از شهادت امیر کبیر در کشور رخ داد اتفاقی دیرهنگام بود.
سه سال و نیم کافی بود که نام خویش را بر تارک تاریخ ایران ثبت کند، مردی که در اندک زمان و فرصت صدارت بر کشور، با اقدامات زیربنایی، نامی جاودان از خود به یادگار گذاشت، تا روز و روزگار است جوانان این مرز و بوم به یاد داشته باشند مردی بود و همتی بلند داشت تا سرزمین خود را آباد و مستقل از بیگانه اداره و آباد کند.
امیرکبیر مصداق بارز شعری است که می گوید از شمار دو چشم یک تن کم از شمار خرد هزاران بیش.
درایت امیرکبیر به حدی بود که بسیاری از بزرگان و حتی مردان انگلیسی و روسی که دستشان از اختیارات ایران کوتاه شده بود، زبان به تجلیل و تعریف وی گشادند و بر سیاست ورزی و اقتصاددانی وی صحه گذاشتند و البته دشمنان اول وی همان خارجی ها بودند. به شهادت رساندن امیرکبیر توانست مسیر توسعه، اتکاء به خود و کوتاه کردن دست بیگانگان از ثروتهای کشور را متوقف کند و بار دیگر بیگانگان را حاکم ملت کند.
امیرکبیر؛ نابغه ای که درس را از پشت در کلاس آغاز کرد
به دنیا آمدن میرزا نقی خان در خانه قائم مقام که صاحب منصب بود زمینه های آشکار شدن نبوغ میرزا تقی خان را فراهم کرد به طوریکه وی زمانی که پشت در کلاس درس فرزندان قائم مقام می ایستاد توانست درس را بیاموزد و دل قائم مقام را مبنی بر حضور در کلاس درس به رحم آورد. میرزا تقی خان در اوایل جوانی در سمت منشی قائم مقام اول، مشغول کار شد و درایت و هوش سرشار وی مورد عنایت رجل سیاسی دانشمندان قرار گرفت به طوریکه در دستگاه پسر قائم مقام هم وارد و مشغول کار شد. بازدید و حضور وی در کشورهای خارجی هماره با استفاده از تجربیات آنان بود به طوریکه در سفر به روسیه به مؤسسات فرهنگی، نظامی و اجتماعی آنجا توجه کرد و به این فکر بود که راه ترقی ایران نیز داشتن دانشگاه و تشکیلات نظامی و فرهنگی منظم است. هوش و نبوغ سرشار این پسر به اندازه ای بود که قائم مقام فراهانی در نامه ای در مورد هوش و نبوغ میرزا تقی خان چنین نوشته :"...خلاصه این پسر خیلی ترقیات دارد و قوانین بزرگ به روزگار میگذارد. باش تا صبح دولتش بدمد."
ماموریت دوساله امیرکبیر برای جلوگیری از واگذاری خاک کشور
اولین ماموریت وی در جوانی، همراه شدن با هیئتی برای مذاکره به روسیه بود و پس از آن با مشخص شدن درایت دیپلماتیک وی، پله های ترقی برای این جوان گسترده شد. وی پس از قتل گریبایدوف در ایران، از جانب دستگاه دولتی ایران ماموریت یافت تا برای عذرخواهی به نزد تزار روسیه برود.
وی سپس ریاست هیاتی سیاسی را بر عهده گرفت و مامور حل اختلافات مرزی با دولت عثمانی شد. ماموریت ارزنه الروم دو سال به طول انجامید و میرزا اجازه تعرض به کشور را نداد و چهره ای جدید از سیاست ورزی خود را نشان داد. میرزا محمدتقیخان در این دوران به امیرنظام ملقب گشت ریاست هیئتی که برای مذاکره سیاسی به ارزنه الرم در عثمانی می رفت دومین مامورت مهم میرزا تقی خان بود که هوش سیاسی وی باعث شد بخش هایی از خاک کشور که مورد ادعای عثمانی ها قرار گرفته بود به کشور ملحق شود. در این ماموریت وی با تسلط نسبت به زدو بندهای سیاسی شرق و غرب توانست اختلاف مرزی را به نفع ایران پایان دهد و محمره و اراضی وسیع طرف چپ شط العرب را که مورد ادعای عثمانی ها بود به ایران ملحق کرد. پس از این ماموریت بود که توانایی میرزا مورد حسادت افرادی چون حاجی میرزا آغاسی قرار گرفت و بار دیگر نطفه نخبه کشی بنا نهاده شد. همراهی کردن ناصرالدین شاه منجر به انتخاب وی برای کرسی صدر اعظمی شد.
پس از مرگ محمد شاه قاجار در سال ۱۸۴۸ میلادی ، وی در تامین هزینه عزیمت ولیعهد ناصرالدینشاه به تهران نقش مهمی ایفا نمود.وی در اوایل سلطنت ناصرالدینشاه به مقام صدر اعظمی دست یافت و لقب امیرکبیر را دریافت نمود. دلیل این انتصاب، حسن انجام وظیفه او در رساندن شاه به تخت پادشاهی بود ناصرالدین شاه در آن زمان ۱۶ سال داشت. امیرکبیر ۲۲ ربیعالاول ۱۲۶۵ ق. با عزتالدوله، خواهر ناصرالدینشاه ازدواج کرد
25 اقدام زیربنایی امیرکبیر در 1200 روز
شمردن سرفصل اقدامات زیربنایی امیر کبیر نشان می دهد وی در بیش از 1200 روز صدارت خود بیش از 25 اقدام مهم و زیربنایی را انجام داد.
تأسیس مدرسه دارالفنون: مدرسه دارالفنون در زمان صدارت امیرکبیر، در هفت شعبه تأسیس شد و اولین مدرسه جدید ایران بود. شاهزادههای قاجار نخستین دانشجویان دارالفنون بودند. در دارالفنون اصول علمی جدید و دانشهای مهندسی، پزشکی و فنون به جوانان آموزش داده میشد و بسیاری از معلمهای آن از اروپا و به ویژه از کشورهایی چون اتریش، اسپانیا، ایتالیا و فرانسه به کار گرفته شده بودند. پس از برکناری امیرکبیر، با وجود مخالفتهای میرزا آقاخان نوری، مدرسه کار خود را ادامه داد.
انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه: اولین شماره روزنامه وقایع اتفاقیه در سال سوم سلطنت ناصرالدینشاه قاجار در ۱۸ بهمن ۱۲۲۹ خورشیدی (برابر با ۷ فوریه ۱۸۵۱ میلادی) و به کوشش امیرکبیر منتشر شد. به دستور امیرکبیر اشتراک این روزنامه برای هر یک از افرادی که از دستگاه دولتی بیش از ۲۰۰ تومان حقوق میگرفتند اجباری بود. در این روزنامه، اخبار داخلی شامل خبرهای مربوط به دربار، عزل و نصبها، اعطای مقامها، نشانها و امتیازات چاپ میشد. در برخی شمارهها نیز اخبار رویدادهای شهرهای ایران به چاپ میرسید. در بخش اخبار خارجی، اخبار مربوط به کشورهای اروپایی به چاپ میرسید. همچنین این روزنامه دارای صفحه حوادث نیز بود. اولین روزنامه به نام وقایع التفاقیه را وی منتشر کرد و شاید اولین روزنامه نگار تاریخ ایران امیرکبیر بوده است.
رسیدگی به وضع مالیه: امیرکبیر در دوران صدراعظمی خود با رشوه خواری به مبارزه خاست. او دستور داد دریافتیهای بیحساب و قطع مواجب بیجهتی که از دستگاههای دولتی میگرفتند؛ قطع شود. وی حقوق شاه را کاهش داد و ماهانه به دوهزار تومان رسانید و قرار گذاشت که هر ماه به او کارسازی کنند. وی مواجب بیحسابی که حاج میرزا آقاسی برقرار کرده بود، قطع کرد. وی سروسامانی به قوانین مالیاتی داد و صورت عواید و مخارج آن را تعدیل کرد. تیولدارانی که حق دیوان را نمیدادند، امیر تیول آنها را ضبط کرد. او همچنین برای ماموران دولتی حقوق ثابت تعیین کرد.
اصلاحات اجتماعی: امیرکبیر، دستور داد که رسم قمهکشی و لوطیبازی از شهرها و راهها برداشته شود. وی حمل اسلحه سرد و گرم را ممنوع کرد. وی قاعده بستنشینی را لغو کرد. این کار امیرکبیر، مخالفت بسیاری از روحانیون را برانگیخت.
سر و سامان دادن به ارتش: امیرکبیر، مشق و دروس ارتشیان و تسلیحات آنها و برکشیدن صاحبمنصبان بیطرف و نهادن شغل و سمت در مقابل افراد و حذف مشاغل بیفایده در نظام سازمانی را پایهگذاری کرد. رسم بخشیدن مناصب بیشغل را برانداخت و معیار ترفیع صاحبمنصبان، شایستگی ایشان گشت. مهماتسازی در زمان او رشد کرد و توپریزی و باروتسازی تبریز دوباره رونق گرفت. وضع لباس ارتش مرتب و منظم شد. به دستور وی لباس سربازان از پارچه ایرانی بود.
اصلاح سیاست خارجی: امیرکبیر، دستگاه وزارت امور خارجه را توسعه داد. تأسیس سفارتخانههای دائمی در لندن و سنپترزبورگ، ایجاد کنسولگری در بمبئی، عثمانی و قفقاز؛ تربیت کادر برای وزارت امور خارجه و تنظیم دفتر اسناد سیاسی از کارهای اوست.
اصلاحات مذهبی: امیرکبیر، در پی منع قمهزنی و اصلاح امور روضهخوانی برآمد. وی نسبت به علمای مذهبی با احترام خاصی برخورد میکرد، با این حال میرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران، از جمله روحانیونی بود که به شدت به مخالفت با امیرکبیر برخاست و بسیاری از روحانیون دیگر نیز به همراهی با او برخاستند.
حذف القاب و عناوین: امیرکبیر، القاب و عناوین فرمایشی را موجب زیانهای اجتماعی میدانست و در نامیدن دیگران به گفتن واژه "جناب" اکتفا میکرد، حتی نسبت به مقام صدارت، وی اولین مقام دولتی بود که طرح القاب و عناوین ریز و درشت تشریفاتی را منع کرد و ساده نویسی را بنا نهاد.
فرمان قتل سیدعلی محمد باب: امیرکبیر، دستور داد فردی به نام باب که در قلعه چهریق آذربایجان زندانی بود،را در تبریز تیرباران کنند.
فرمان قتل سالار پسر آصفالدوله: سالار والی خراسان که طرفدار تجزیهطلبی و جدایی خاک خراسان از ایران بود، در زمان ناصرالدینشاه شورش کرد. امیرکبیر، سپاهیانی را به خراسان فرستاد. سرانجام، امیر دستور داد که سالار و همراهانش کشته شوند.
• آوردن سیدصالح عرب به ایران: آقاسیدصالح در کربلا با فرستادگان امپراتوری عثمانی روبهرو گردید. وی شش روز با عثمانی جنگید تا این که دستگیر شد و سلطان عثمانی به دستگیر کردن وی فرمان داد. امیرکبیر تلاش کرد تا سید را به تهران برگرداند.
جلوگیری از واردات بی رویه: اقدام امیرکبیر بود و تعدادی از صنعتگران را برای یادگیری صنایع جدید به کشورهای خارجی فرستاد همچنین استخراج معادن کار امیر بود.
نشر علوم جدید: فرستادن ایرانیان به خارج برای تحصیلات و تدریس در ایران، استخدام استادان خارجی و تصمیم به جایگزینی آنها با ایرانیان،
ترویج صنایع جدید: فرستادن صنعتگر به روسیه و مقابله صنعتی با روسیه توسط دست توانای استادکاران اصفهانی از دیگر اقدامات امیر بود.
اصلاح امور قضایی
تأسیس چاپارخانه
ترویج ترجمه و انتشار کتب علمی از اقدامات وی بود.
بنای بیمارستان و رواج تلقیح عمومی آبله
مرمت ابنیه تاریخی
مبارزه با فساد و ارتشاء
تقویت بنیه اقتصادی کشور
استخراج معادن
بسط فلاحت و آبیاری
توسعه تجارت داخلی و خارجی
ایجاد امنیت و استقرار دولت:تعیین مشی سیاسی معینی در سیاست خارجی، اصلاح امور مالی و تعدیل بودجه تکمیل کننده اقدامات وی بود.