هنر کاشیکاری در ایران

مقدمه

هنر کاشیکاری سابقه ای بسیار طولانی دارد و قدمت آن به هزاره دوم پیش از میلاد می رسد آن زمان این هنر بیشتر با آجرهای لعابدار برای استحکام بنا و نما سازی نیز در ایران بسیار مد نظر بوده است البته بیشتر از کاشیهای تک رنگ و احتمالا چند رنگ ساده استفاده می شد که با اندک تزئینی همراه بود ولی پس از اسلام این هنر شکل دیگری بخود گرفت ، گلبوته هایی که به شکل قرینه در زمینه طراحی می شد و نقوش هندسی که معماران مسلمان ایرانی در این هنر به کار گرفتند زیبایی آنرا بیش از پیش نمایان ساخت از طرف دیگر بر تنوع رنگ نیز افزوده گشت افزون بر این اینها آمیزش هنر نقشگری وخطاطی با هم بود که این هنر را به اوج رساند در دوران اسلامی هنر کاشی کاری بیشتر در ساختمانهای مساجد و مدارس بکار گرفته می شد و این خود فرصتی پیش آورد تا آیات قرآن و احادیث نبوی و روایات ائمه هدی زینت بخش این هنر گردد.

همانگونه که برآگاهان پوشیده نیست از چگونگی عملکرد این هنر چیز مکتوبی از قدما برجا نمانده است بنا به سنت دیرینه ای که درمیان استادکاران این سرزمین مرسوم بود آموزش از روش سینه به سینه و نیز به شکل عملی انجام می گرفت خوشبختانه برخی از استادکاران معاصر به این نقص پی برده و کوشیده اند تا این هنر را کتوب سازند و در نتیجه به حفظ آن کمک کنند .

در حال حاضر نیز آثار بی مانند تاریخی ما گرانبهاترین میراثی است که خسروان نامدار و نیاکان ما باقی گذاشته اند که به منزله سند عظمت و افتخار و یکی از عوامل بقاء ماست .

آثار تاریخی ما سودهای مادی و معنوی دیگر نیز در بر دارند اینها ذخایر گرانبها و فنا ناپذیری هستند که هر ساله صدها هزار نفر از اطراف و اکناف جهان به سوی خود جلب می کنند وعظمت و افتخار نیاکان ما را به زبان بی زبانی بهتر از هر زبان دار به محققین و روشندلان جهان نشان می دهند متاسفانه بعلت انحطاط وحشتناکی که در دو سه قرن اخیر بر ماه چیره شد این آثار نیز از نظرها دور ماند و سالها مهجور زیست .

پرفسور آندره گدار در این زمینه بیان می کند" هنر ایران در نظر جهانیان جز در مورد هنرهای کوچک که شاهکارهای آن در ویترین موزه های بزرگ و خصوصا جهان در معرض نمایش گذارده بود ناشناخته مانده بود."

زیباترین کاشی هایی که در دوره اسلامی در ایران تهیه شده و از حیث صنعت قابل توجه است . آجرهای کوچکی است که با لعاب آبی رنگ پوشیده شده است و در مسجد جامع قزوین بکار گذاشته شده است و متعلق به اوایل قرن ششم هجری (دوازدهم میلادی) است .

اما قدیمی ترین نوع کاشی لوحه هایی است که در مشهد مقدس در صحن و بارگاه امام رضا (ع) بکار گذاشته شده و متعلق به سال 512 هجری قمری است.

وچنانچه از کاشیهای مقبره مومنه خاتون – در شهر نخجوان- که متعلق به سال 528 هجری قمری است بر می آید این صنعت به سرعت ترقی کرده و در آخر قرن ششم رونقی به سزا یافت .

در کاشیکارهایی ایرانی برای پوشاندن دیوارهای عمارات اشکال زیبایی بکار برده اند که از آن جمله اشکال ستاره ای ساده که بیش از یک رنگ یا دو رنگ نداشته اند یا کاشیهای صلیبی شکل که غالبا سنگهای آبی فیروزه ای باز یا لاجوردی تیره بوده است . غیر از اینها اشکال ستاره ای صلیبی را که با صورتهای انسانی و حیوانی و نباتی بسیار مزین بوده و مینا کاری بر رونق و درخشندگی و زیبایی آنها افزوده است ونیز در کاشیهای خود بکار برده اند چنین می نماید که بکار بردن آجرهای کاشی لعاب صدفدار و مینایی را ایرانیان از قرن پنجم هجری ساخته اند و در اوایل استعمال این نوع کاشی منحصر به ابنیه بزرگ و مهم بود ولی در اواخر قرن ششم هجری ساختن این نوع کاشی ترقی بسیار کرد و از شهر کاشان به شهرهای دیگر ایران و نواحی شرق فرستاده شد.

این صنعت همچنان تا نیمه قرن هشتم رونق داشت و در همه این مدت شهر کاشان بزرگترین مرکز آن بود در شهر های دیگر ایران مخصوصا در ری و سلطان آباد نیز تهیه می شده است.ولی کاشی های این دو شهر از نظر زیبایی از کاشیهای شهر کاشان پایین تر بوده است.

نشانه هایی از این هنر زیبا را می توان در  بناهای : مسجد کبود تبریز – محراب ، ایوان و دیواره های مسجد شیخ لطف اله اصفهان – مقبره بابا رکن الدین در اصفهان – گنبد سلطانیه – حرم احمد بن موسی (شاهچراغ)شیراز و ... مشاهده نمود.