هنر پل سازی در ایران

مقدمه

ایران از کشور های است که دارای پل های زیبا و معماری خاص ایرانی است.در این بین چندین شهر در ایران وجود دارند که معماری پل سازی در آن جا رواج داشته است و پل هایشان از زیباترین پل های جهان و بیان گر معماری خاص ایرانی هستند، که این شهرها اصفهان،آمل،اهواز و شیراز است.راه هایی مانند را ه شاهی  و راه تجاری  - فرهنگی ابریشم  شمال، جنوب، شرق و غرب  ایران را به هم پیوند دادند و در میان  این راه ها ، پل  سازی چندان اهمیت یافت که نمونه های بسیاری  از پل های ایران در دوران باستان  گواهی  بر این مدعاست . این پل ها خود پایه و اساس پل سازی در دوره های بعد بود که به ویژه در دوره ساسانیان  به اوج  شکوهمندی  رسیدند.

پل طاقی است روی رودخانه ، دره ، یا هر نوع گذرگاه که رفت و آمد را ممکن می سازد.

امروزه در مبحث مدیریت شهری ، پل را سازه ای برای عبور از موانع فیزیکی قلمداد می کنند تا ضمن استفاده از فضا بتواند عبور و مرور و دسترسی به اماکن را تسهیل کند.

واژه پل که در پهلوی به صورت (Puhl) آمده ، در زبان فارسی به صورت پول نیز به کار رفته است.

پل سازی در دوره هخامنشیان

اگر چه اثری از ساختمان  سالم پلی  مربوط به دوران پیش از هخامنشیان تاکنون  پیدا نشده  است ، اما از پروژه های باستان  شناسان بر می آید  که در دو منطقه  پل هایی  پیش از این دوره وجود داشته  است. الواح به دست آمده از شوش  مربوط  به تمدن عیلام، الواح بابل  مربوط  به تمدن های  بین النهرین  و نشانه هایی از دوره مادها گواه ازآن دارد  که بر رودخانه های  کرخه( عیلام)، دجله و فرات( تمدن های بین النهرین) و رودخانه های کوه زاگرس  ( سرزمین ماد)، پل  هایی بنا  نهاده شده بود. اما در این میان، پل بابل  روی فرات، که در متون  کهن از آن توصیف شده است، بنا بر قراین علمی  با طول زیاد 9 متر عرض  داشته و  از الوار چوب بر پایه سنگی استوار بوده است . این پل  به احتمال در زمان نبوپلسر (625-605 ق.م) یا نبوکدنصر(604-562 ق.م) بنا شده است . اما برخی  پژوهشگران قدیم ترین آثار بر جای مانده از پل را بر رود اورلرتوها می دانند  که در قرن هشتم پیش از میلاد  تخریب شده است . در سال های اخیر، در  محل  درودزن، بر رودخانه کر( کوروش) فارس  سدی  که کار پل را انجام می داده ، پیدا شده است  که آن را به عهد  هخامنشیان  و به احتمال قوی  به زمان کورش کبیر نسبت می دهند. گذشته از شواهد تاریخی  به نظر می رسد که هخامنشیان  با تمدن عالی و معماری  پیشرفته ای که داشته اند  از ساختن پل و قنطره عاجز نبوده اند.

 اگر چه پل ها بناهایی هستند که  بیشتر از هر ساختمانی  در معرض ویرانی اند،  ولی چون وجود آنها ضروریات زندگی بوده در سده های  بعد بر جای آنها و شاید بر شالوده آنها پل های جدید  ساخته و محتمل است که پل های  زمان اشکانیان و بعد از اسلام  بر اساس  پل های هخامنشی  بنا شده اند.

از آنجا که در دوران هخامنشی  کورش  کبیر  و داریوش بزرگ به ساخت راه های  تازه  توجه زیادی  می شد ، لازم بود که در راه ها به ویژه در غرب ایران  پل هایی  ساخته  شود . از بررسی  منابع تاریخی  درباره جنگ کورش  با کرزوس پادشاه لیدی ، چنین  بر می آید  که تا  قبل از حکومت  هخامنشیان  در آسیای صغیر روی رودخانه ها پل وجود نداشته  و  این  کار درزمان  داریوش  ، هنگام تاسیس  راه شاهی ، صورت  گرفته است.

 هرودوت  درباره تسخیر بابل  به دست کورش  کبیر  به هنگام  عبور از  رود گیندس ( دیاله  امروزی) نوشته است :

 وقتی  که شاه به رود  گیندس رسید  و می خواست  از آن عبور کند یکی از اسب  های  مقدس او خود را به آب انداخت که با شنا  از آن بگذرد  ولی آب اسب را برد  . این  موضوع  باعث خشم شاه شد و  قسم یاد کرد  که از آب این رودخانه  چندان بکاهد  که کودکی هم بتواند از آن بگذرد ، بی این که زانو تر کند. با این  مقصود به امر او 360 نهر  کنده آب رود را به این نهرها  انداختند، تا در مجرای اصلی  سطح آب  به مقدار زیاد   پایین آمد ، تمام تابستان  آن  سال صرف این کار شد  و کوروش  در بهار سال دیگر به سمت بابل حرکت کرد( تواریخ به نقل از پیر نیا، 1344 ،ج2،ص 192).

 در دوره هخامنشیان راه های دور و درازی  در سرتاسر  ایران کشیده شد. از جمله  راه شاهی  که از لیدیه شروع می شود و پس از طی  حدود  416 فرسخ( 2500 کیلومتر) و گذشتن  از روی پل دختر به شهر شوش می رسید. نگهداری   و نگهبانی این راه  از چنان اهمیتی برخوردار بود که از افتخارات  ایرانیان دوره هخامنشی  به شمار می رود.

دیگر راهی  است که به راه ابریشم  مشهور شده  و کشور چین  و شرق  دور را به اروپا   و غرب پیوند می داد و  از ایران می گذشت. طول این راه از هشت هزار کیلومتر  تجاوز می کرد ، مسلما  بر چنین راهی پل های  عظیم بنا شد و بخش هایی از ایران مانند  جنوب سلسله کوه های البرز ، خراسان و آذربایجان  در این  مسیر  چنین پل ها در این راه ها اهمیت  بسیار داشته است . بنا به گزارش های تاریخی  در مواقع اضطراری ، در لشکر کشی های  دوره داریوش بزرگ و خشایار قایق ها و کشتی  های جنگی در سواحل یونان  نقش پل های شناور  را ایفا می کرده اند.

از دوران هخامنشی، بناهایی  به صورت پل  و بند( سد)  بررودخانه های پیرامون پارس ( فارس) مانند  کر و کرخه  بر جای مانده است . گذشته از پل درودزن، در میان  آثاری که استروناخ در محدوده  آثار باستانی  مجموعه  پاسارگاد کشف کرد بقایای  پلی  در نزدیکی  تنگه بلاغی (سیوند) در عمق 2 متری به دست آمده است .

 اگر چه از نظر تاریخی  برای شناسایی  تاریخ دقیق ساخت این  پل ها ابهام هایی وجود دارد  اما مانند قلعه های دختر در پیوند با الهه آب، آناهیتا هستند  که به ویژه از زمان اشکانیان  بناهای بسیاری  با نام این   ایزد بانو شکل گرفت. ایزد آب ، پرستشگاه هایی مانند  معبد آناهیتا  در کنگاور  از زمان اشکانیان  و معبد آناهیتا  در  بیشاپور  کازرون  اززمان ساسانیان دارد. بعید نیست  اگر پل ها و قلعه های  بی شمار دختر نیز در پیوند مستقیم با آناهیتا  باشند . از این رو برخی معتقدند این پل ها  پایه و اساس  ساسانی  دارند.  اما نباید ا ز نظر دور داشت  شکوفایی پل سازی در دوره ساسانی به این معنی نیست که پایه بنای پل های ساسانی بر شالوده پل های هخامنشی و اشکانی  قرار نگرفته باشد.

کاربرد مصالح مقاوم

آنچه بر استحکام  سازه پل ها در ایران  تاثیر گذاشت،  استفاده  از ملات آهک به ویژه در پایه ها و میان پایه های  پل ها بود . ایرانیان  دست کم از هزاره اول پیش  از میلاد شفته آهکی را می شناسند و از آن  در  ساختمان سازی استفاده  می کنند. آهک پزی ما که در صنعت سیمان سازی  است به گونه جالب  توجهی کشف شد که بیان آن خالی از لطف  تاریخی نیست  :  چادرنشینان  هنگام  کوچیدن در سر راه  خود در جاهایی که اتراق می کردند برای  خوراک پختن آتش می افروختند و از آنجا  که  در سنگ های اجاقشان از سنگ های آهکی استفاده می کردند ، تمام یا بخشی از سنگ آهکی ، در کنار  آتش پخته می شد. هنگام بارندگی آب با آهک پخته ترکیب  آهک شکفته  می دهد از این  رو باران  که می بارید آهک شکفته را شسته و به شکل دوغاب آهک در می آورده است . دوغاب آهک، روان می شده با خاک یا خاکستر  کف اجاق در می آمیخته و خاک سنگ کف و دیوارهای اجاق را به هم می چسبانده است. باید زمانی  بس دراز  گذشته باشد تا دودمان های چادرنشین به خاصیت آهک پزی  پی برده و در زمان یکجانشینی  در سازه های معماری از آن  بهره گیری کرده باشند.

 بابلی ها با آجر و ملات دیوار می ساختند ، مصری ها با آن که سنگ آهک فراوان داشتند  باروها را با ملات گچ می ساختند  . یونانی ها  آهک پزی  رااز ایرانیان ، رومیان  از یونانیان و اروپاییان از رومیان یاد گرفتند . درچین قدیم ترین ملات آهک  را در دیوار چین پیدا کرده اند که نزدیک به 200 ق.م ساخته شده است . از این  رو می توان  ایرانیان  را از مهم ترین پیشگامان درپدید آوردن ملات آهک در سازه های معماری  دانست.

 در ایران قدیم ترین  ملات آهکی  در جنوب کردان ( نود کیلو متری باختر تهران) در آبادی اسمعیل آباد، در یک گورستان  پیدا شده است، که باستان شناسان قدمت آن را  بیش از سه هزاسال پیش می دانند ؟ و احتمالا  در  کاوش های  بعدی فراتر  ازاین تاریخ نیز ثابت شود . کف گور به شکل دایره  شفته آهکی ساخته  شده و دیوار دور آن هم با شفته آهکی چینه کشی شده است  . مرده ها  را به حال چمباتمه به سوی خورشید خوابانیده اند و جاهای  خالی دور جسد را باخاک نرم پر کرده ،‌ روی  آن را با یک  لایه شفته آهکی پوشانیده اند. از تجربه شفته آهکی  این  گورها معلوم شد که38 درصد وزن شفته، آهک است حال آن که  آهک  خاک های پیرامون گورها کم تر از 20 درصد بود.

 بدیهی است  میزان مقاومت و استحکام ملات آهک  باعث شد ایرانیان  زود از شفته آهکی  که ملات  آبی مناسبی است ، در پل سازی استفاده کنند. نکته دیگر این  که ایرانیان به گچ پزی  و گچ کاری هم خیلی  زود پی بردند.

گچ بری های زمان اشکانیان  گویای  این مسئله است . در ایران با ملات گچ زودگیر ،‌طاق سازی  به روش لا چسبانی با دهانه های بزرگ  انجام شده  است

 ( مانند دهانه 26 متری پل دختر میانه) . امروز هم با ملات گچ و خاک و آجر، میان تیر های آهن به روش  لاچسبانی،‌طاق ضربی  می زنند. کاربرد گچ ،‌ملات آهک ،‌ساروج، سنگ  های تراش خورده و سرانجام استفاده از آجر ، ‌باعث  شد مقاومت پلها در نخستین دوره های  پل سازی درایران  مهندسان را در  ارائه  روش های  نوین پل سازی یاری  رساند. به این وسیله پل ها با مقاومت بالا و عمر   طولانی  ماندگاری  قابل  ملاحظه ای  در برابر عوامل  مختلف تخریب پل به دست آوردند.

تداوم و تکامل پل سازی  پس از دوره هخامنشیان

 اگر چه پس از شکست هخامنشیان از مقدونیان  در نظام سیاسی- اداری  ایران  گونه ای  گسست ایجاد شد اما آنچه از هنر ها و صنایع دوران اشکانیان  و ساسانیان  بر جای مانده درواقع صورتی تکامل یافته  در پیوند  با دوران  هخامنشی است . نمونه  بارز سازه های  معماری  آن زمان  پل هایی  است که به نام پل دختر شناخته می شوند ، مانند پل دختر میانه ، پل دختر ( کر و دختر) در 110 کیلو متری خرم وآباد  به اندیمشک و آثار  پل  چم نمشت و گاومیشان  بر رود سیمره .

نشانه هایی از این هنر زیبا را می توان با معرفی دو پل فوق العاده زیبا با معماری ایرانی بر روی رود هراز، سی وسه پل در استان اصفهان ، پل پاسارگاد-پل رودخانه خشک شیراز- پل کوار بر روی رودخانه قره آقاج در استان فارس ، پل دختر در استان لرستان و ... مشاهده نمود .

امید است که نشان ایرانیان بتواند آموزشی باشد جهت ساخت و سازهای آینده .